تاریخ ایران کیمبریجتاریخ ایران کیمبریج، کتابی درباره تاریخ و جغرافیای تاریخی ایران از قدیمترین ایام تا زمان حاضر، به انگلیسی ، در هفت مجلد است. ۱ - زمینه تألیفطرح تألیف این کتاب را نخستین بار در ۱۳۳۸ش/ ۱۹۵۹ آرتور ج. آربری و قدس نخعی، سفیر ایران در لندن ، ارائه دادند. شرکت ملی نفت ایران با سرمایه ای بالغ بر ۰۰۰، ۲۵ پوند، بودجه این طرح را تأمین کرد؛ لیکن پس از چندی، این سرمایه از بین رفت و مؤسسه مطالعات ایرانی در واشینگتن برای مجلد دوم، مؤسسه یارشاطر وابسته به دانشگاه کلمبیا برای جلدهای ششم و هفتم و شاهزاده ابونصر عضد برای جلد هفتم، کمکهای مالی بلاعوضی کردند و انتشارات دانشگاه کیمبریج چاپ این اثر را با عنوان The Cambridge History of Iran (تاریخ ایران کیمبریج) به عهده گرفت. آربری، برای تشکیل هیئت ویراستاری، از برخی محققان نامدار دعوت کرد و نخستین گردهمایی در ژانویه ۱۹۶۱ برگزار شد. هیئت ویراستاران عبارت بودند از: آرتور ج. آربری (رئیس، ۱۹۶۱ـ۱۹۶۹)، سر هارولد بیلی (۱۹۶۱ـ و از ۱۹۷۰ به بعد به عنوان رئیس)، آن ک. س. لمتون (۱۹۶۱ـ۱۹۷۰)، روبن لوی (۱۹۶۱ـ۱۹۶۶)، رابرت چ. زینر (۱۹۶۱ـ۱۹۶۷)، بزیل گری (نایب رئیس، ۱۹۶۱ـ۱۹۸۹)، پیتر ایوری (سرویراستار، ۱۹۶۱ـ ۱۹۶۹)، عیسی صدیق (۱۳۴۲ـ ۱۳۴۸ش/ ۱۹۶۳ـ۱۹۶۹)، سیدحسن تقی زاده (۱۹۶۳ـ۱۹۶۹)، لارنس لاکهارت (۱۹۶۴ـ ۱۹۷۵)، جان اندرو بویل (۱۹۶۷ـ ۱۹۷۸)، سر ماکس مالوان (۱۹۷۰ـ ۱۹۷۸)، کلیفورد ادموند باسورث (۱۹۷۰ـ)، ایلیاگرشویچ (۱۹۷۰ـ)، هیوبرت س. ج. دارک (سرویراستار، ۱۹۷۰ـ)، ویلیام ب. فیشر (۱۹۷۹ـ۱۹۸۴) و محمود صناعی (۱۳۵۱ـ۱۳۶۴ش/ ۱۹۷۲ـ۱۹۸۵) که رابط رسمی هیئت ویراستاری با مراکز علمی ایران بود. تاریخ ایران کیمبریج افزون بر بررسی تاریخ سیاسی ایران ، به هنرهای ایرانی و تأثیر آن‌ها بر تمدن جهان می‌پردازد. این تاریخ به جنبه های مذهبی، فلسفی، اقتصادی، علمی و هنری تمدن ایرانی توجه کرده است، اما بر برخی جنبه ها، از جمله اوضاع جغرافیایی و بوم شناسی ، تأکید بیشتری دارد. برخی از مستشرقان و محققان، این کتاب را به سبب اهمیتش نقد و بررسی کرده‌اند که بعضی از این بررسیها به‌طور مستقل یا در مجلات به چاپ رسیده است، از جمله مقاله بگلی در شماره ۴۷ مجله اسلام و مقاله والتر هینتس در شماره ۲۴۲ مجله تاریخ . ۲ - جلد اولجلد اول تاریخ ایران کیمبریج با عنوان «سرزمین ایران»، شامل چهار بخش و ۲۲ فصل است. مطالب این بخشها عبارت‌اند از: بخش نخست، در باره جغرافیای طبیعی، زمین شناسی ، موقعیت اقلیمی، گیاهان ، جانوران و پرندگان ایران. بخش دوم با نام « مردم ایران »، در باره نخستین تشکلهای جوامع انسانی در ایران. بخش سوم درباره امور معیشتی، ارتباطات، حمل ونقل و کشاورزی و گله داری . بخش چهارم، نتیجه گیری از مطالب فصلهای پیشین. این مجلد با ویراستاری ویلیام ب. فیشر در ۱۳۴۷ش/ ۱۹۶۸ به چاپ رسید. تعدادی از محققان ایرانی و اروپایی در تدوین این مجلد همکاری داشته اند، از جمله محمدحسن گنجی، جمشید بهنام، ساندرلند، اندرسون، هریسون. ۳ - جلد دومجلد دوم، با نام «دوران مادی و هخامنشی»، شامل ۲۱ فصل است: فصل اول تا دهم درباره حکومت عیلام و انشان، تأسیس پادشاهی هخامنشی، تشکیلات اداری آن و جنگهای هخامنشیان با یونان و فروپاشی پادشاهی آنان بر اثر حمله اسکندر به ایران؛ فصل یازدهم و دوازدهم درباره اسنادِ سنگنبشته های تخت جمشید، سکه ها، اوزان و مقادیر در زمان هخامنشیان؛ فصل سیزدهم درباره جهان بینی ایرانِ خاوری، بنابه روایت اوستا ؛ فصل چهاردهم درباره دین و آیین ایرانیان در زمان هخامنشیان؛ فصل پانزدهم شامل بررسی زبان آرامی در زمان هخامنشیان؛ فصل شانزدهم درباره گاه شماری در ایران قدیم؛ و فصل هفدهم تا بیست ویکم درباره معماری هخامنشیان، کنده کاریهای بیستون و کشفیات تپه نوش جان و پاسارگاد و ابزارهای فلزی. این مجلد، با ویرایش ایلیا گرشویچ و با همکاری برخی از محققان مشهور، از جمله ایگور میخائیلوویچ دیاکونوف، تادئوش سولیمیرسکی، ماکس مالوان، بیوار، گرینفیلد و سر هارولد بیلی، و محمود صناعی در هیئت ویراستاری، در ۱۳۶۴ش/ ۱۹۸۵ به چاپ رسیده است. ۴ - جلد سومجلد سوم، با عنوان «دوران سلوکیان ، پارتیان و ساسانیان »، که دوره ای تقریباً هزار ساله را دربرمی گیرد، در دو قسمت (دو مجلد) و نُه بخش تدوین شده است. قسمت اول شامل چهار بخش، با مقدمه ای مفصّل از احسان یارشاطر، ویراستار این جلد، در باره سنّتهای ایرانی پیش از دوره ساسانی و اوضاع اجتماعی و مناسک دینی و مناسبات فرهنگی ایران باستان آغاز می‌شود. بخش اول، با عنوان « تاریخ سیاسی »، در باره تاریخ سیاسی سلوکیان و اشکانیان و ساسانیان، بخش دوم درباره سکه شناسی ، بخش سوم درباره تاریخ روایی ایران و بخش چهارم درباره مناسبات ایران و همسایگانش در آن روزگار است. برخی از نویسندگان این مجلد عبارت‌اند از: بیکرمان، بیوار، ریچارد نلسون فرای، دیوید سلوود، دیوید مارشال لانگ، نینا گارسویان، باسورث و گابن. قسمت دوم از جلد سوم، ادامه قسمت اول و شامل پنج بخش (پنجم تا نهم) است: بخش پنجم درباره نهادهای اجتماعی، بخش ششم درباره تاریخ دینی و بخش هفتم و هشتم درباره تاریخ هنر ، خط و زبان و ادبیات دوره سلوکیان و پارتیان و ساسانیان است. بخش پایانی کتاب ، کتاب شناسی است که در آن به منابع تاریخ پارتیان و ساسانیان و نقد منابع پرداخته شده است. برخی از مؤلفان این قسمت عبارت‌اند از: احسان یارشاطر، گئو ویدن گرن، شلومبرژه، مری بویس، ویلیام بیلی و ایلیا گرشویچ. مجلد سوم در ۱۳۶۲ ش/ ۱۹۸۳ به چاپ رسید. حسن انوشه این مجلد را به فارسی برگردانده و قسمت اول را در ۱۳۶۸ش و قسمت دوم را در ۱۳۷۷ش در تهران به چاپ رسانده است. ۵ - جلد چهارمجلد چهارم، به بررسی فروپاشی ساسانیان تا به قدرت رسیدن سلجوقیان اختصاص دارد و شامل بیست فصل است: فصل نخست، با عنوان «فتح ایران توسط اعراب و پیامد آن»، یازده عنوان فرعی دارد و درباره موقعیت ایرانیان و اعراب در دوره های پیش از اسلام و ورود اسلام به ایران تا تشکیل دولت عباسی است؛ فصل دوم درباره خلافت عباسیان در ایران؛ فصل سوم تا هشتم درباره سلسله طاهریان ، صفاریان ، سامانیان و دوره اول غزنوی و سلسله های کوچک شمال ایران و آل بویه ؛ فصل هشتم با عنوان «قبایل، شهرها و نظام اجتماعی» در باره روند اسلامی شدن ایران؛ فصل نهم تا دوازدهم درباره هنرهای تجسمی، سکه شناسی و علوم دقیقه؛ فصل دوازدهم درباره علوم زیستی؛ فصل سیزدهم تا پانزدهم درباره فلسفه و جهان شناسی و تصوف ، علوم دینی و ملل و نحل ؛ فصل شانزدهم درباره ناصرخسرو و اسماعیلیه ایران و فصل هفدهم تا بیستم درباره ادبیات زردشتی پس از فتوح مسلمانان، ادبیاتِ عربی در ایران ، ظهور زبان فارسی نوین، رباعی در ادب فارسی و معرفی عمر خیام است. ویراستار این جلد ریچارد نلسون فرای است و نویسندگان این مجلد عبارت‌اند از: عبدالحسین زرین کوب ، مرتضی مطهری ، باسورث، ویلفرد مادلونگ، اولگ گربر، ادوارد استوارت کندی، سیدحسین نصر، هانری کوربن ، ژیلبر لازار، بویل و کلود کاهن. این مجلد در ۱۳۵۴ش/ ۱۹۷۵ به چاپ رسید. حسن انوشه آن را به فارسی ترجمه و در ۱۳۷۲ش در تهران چاپ کرد. ۶ - جلد پنجماین جلد با عنوان «دوران سلجوقیان و مغولان »، شامل یک مقدمه و ده فصل است: فصل نخست با عنوان «تاریخ سیاسی و دودمانی ایران (۳۹۰ـ۶۱۴)»، در باره ورود ترکان به ایران و استیلای آنان بر بقایای غزنویان و آل بویه و شکل گیری حکومت سلجوقیان بزرگ است؛ فصل دوم با عنوان «ساختار درونی امپراتوری سلجوقی» در باره اوضاع دیوانی و اقتصادی و اجتماعی سلجوقیان و ساختار اجتماعی آنان و نحوه معیشت عشیره ای، شیوه زمینداری و فنون جنگاوری آنان؛ فصل سوم با عنوان « دین در دوره سلجوقی» در باره مذهب تسنّن و تشیع و تصوف ؛ فصل چهارم، «تاریخ سلسله ای و سیاسی ایلخانان» در باره حمله مغول تا فروپاشی دولت ایلخانی؛ فصل پنجم با نام «دولت اسماعیلی» در باره جنبش اسماعیلیه در دوره سلاجقه بزرگ، قیام حسن صباح و شیوه های مبارزه او و واکنشهای اهل سنّت؛ فصل ششم با عنوان «اوضاع اجتماعی ـ اقتصادی ایران در دوره ایلخانان» در باره پیامدهای حمله مغول، اوضاع کشاورزی ، موقعیت روستاییان در این دوره و نظام مالیاتی در زمان ایلخانان؛ فصل هفتم با عنوان «دین در عهد مغول» در باره موقعیت مسیحیان ، یهودیان ، شیعیان و متصوفه در دولت ایلخانی ، دین بودایی و بازمانده‌هایی از پیروان ادیان باستانی ایران مانند مزدکیان ؛ فصل هشتم با عنوان «شعرا و نثرنویسان اواخر عهد سلجوقی و دوره مغول»، که در آن به اشخاصی چون سنایی و امیرمعزی و سعدی و مباحثی چون مکاتب آذربایجان و اصفهان پرداخته شده است؛ فصل نهم با نام «هنرهای تجسمی در ۴۴۲ـ۷۵۱» در باره معماری مذهبی و غیرمذهبی و ره آوردهای این هنر در دوره سلجوقی و ایلخانی و سفالگری و فلزکاری و نگارگری ؛ و فصل دهم با عنوان «علوم دقیقه در ایران عهد سلجوقی و مغول» در باره پیشینه علوم در دوره های پیش از سلجوقیان تا عصر مغول است. این مجلد زیرنظر بویل و با همکاری باسورث، لمتون، مارشال هاجسون، ایلیا پاولوویچ پتروشفسکی، یان ریپکا، اولگ گرابر و ادوارد استوارت کندی منتشر شده است و در ۱۳۴۷ش/ ۱۹۶۸ منتشر شده است. حسن انوشه آن را به فارسی ترجمه کرده و در ۱۳۶۳ ش در تهران به چاپ رسانده است. ۷ - جلد ششماین جلد با عنوان «دوران تیموریان و صفویان »، به چهار دوره مهم تاریخ ایران پرداخته است و هجده فصل دارد: فصل نخست درباره جلایریان و مظفریان و سربداران و بررسی حکومت آنان و آخرین حاکمان چنگیزی. فصل دوم درباره حمله تیمور به ایران و هند و سوریه و آناطولی و مرگ تیمور. فصل سوم درباره حیات سیاسی، اقتصادی، بازرگانی، مذهبی و فرهنگی در امپراتوری تیموری. فصل چهارم درباره سلسله های ترکمانان، خاستگاه آنان، ظهور اوزون حسن و دوره شکوفایی و زوال آق قوینلوها. فصل پنجم و ششم درباره دوره صفویان و تشکیلات اداری آنان. فصل هفتم و هشتم درباره تماس اروپاییان با ایران و تجارت در دوره صفویه. فصل نهم شامل اوضاع اجتماعی و اقتصادی و نظام مالیاتی در دوران بعد از مغول. فصل دهم و یازدهم درباره علوم دقیقه در دوره تیموریان و علوم ایرانی در روزگار صفویان. فصل دوازدهم و سیزدهم درباره مذهب در دوران تیموریان و صفویان و نهضتهای فکری، فلسفه و کلام در زمان صفویان. فصل چهاردهم تا شانزدهم درباره صنعت نساجی و قالی بافی ، معماری تیموریان و صفویان، هنرهای تصویری در دوره تیموری و هنر در دوره صفویان. و فصل هفدهم و هجدهم درباره ادبیات و شعر در زمان تیموریان و ترکمانان و صفویان است. ویراستاران این مجلد لارنس لاکهارت و پیتر جکسون بوده اند. این مجلد در ۱۳۶۵ ش/ ۱۹۸۶ به چاپ رسید. برخی از نویسندگان این مجلد عبارت‌اند از: ذبیح اللّه صفا، سیدحسین نصر، احسان یارشاطر، هانس رومر، رونالد فریه، برت فراگنر، بیانکا اسکارچا آمورتی، پیندر ـ ویلسون، گری و آن ماری شیمل. یعقوب آژند این جلد را به فارسی ترجمه کرده و در دو مجلد به چاپ رسانده است: تاریخ ایران در دوره تیموریان (تهران ۱۳۷۹ ش) و دوره صفویان (تهران ۱۳۸۰ش). ۸ - جلد هفتماین جلد از آغاز حکومت نادرشاه افشار (۱۱۴۸) تا ۱۳۵۹ ش را دربرمی گیرد و به چهار بخش و ۲۴ فصل تقسیم می‌شود. بخش نخست با عنوان «چارچوب سیاسی»، شامل هفت فصل درباره وقایع سیاسی به ترتیب تاریخی است. عناوین این فصلها عبارت‌اند از: نادرشاه و سلسله افشاریان، سلسله زند ، آقامحمدخان و استقرار سلطنت قاجار، ایران در دوره فتحعلی شاه و محمدشاه ، ایران در دوره آخرین شاهان قاجار، خودکامگی سلسله پهلوی . بخش دوم درباره مناسبات ایران با کشورهای دیگر و سیاست خارجی است و شامل پنج فصل است: مناسبات ایران با امپراتوری عثمانی در سده دوازدهم و سیزدهم/ هجدهم و نوزدهم، مناسبات با روسیه تزاری و شوروی تا ۱۳۳۹ـ۱۳۴۰ (۱۳۰۰ش) / ۱۹۲۱، شرکتهای تجاری اروپایی تا ۱۲۱۲ـ۱۲۱۳/ ۱۷۹۸، انگلستان و هند در دوره استعمار انگلستان ۱۲۱۲ـ۱۳۴۰ (۱۳۰۰ش) / ۱۷۹۸ـ۱۹۲۱ و سیاست خارجی ایران از ۱۳۰۰ تا پایان ۱۳۵۸ش/ ۱۹۲۱ـ۱۹۷۹. بخش سوم درباره توسعه اقتصادی و اجتماعی شامل شش فصل است: وزارت مالیه و ملکداری در سده سیزدهم، عشایر ایران در قرن دوازدهم و سیزدهم، شهر سنّتی ایرانی در دوره قاجار، نفوذ اقتصادی اروپاییان در ۱۲۸۹ـ۱۳۴۰ (۱۳۰۰ش) / ۱۸۷۲ـ۱۹۲۱، توسعه اقتصادی در ۱۳۰۰ـ ۱۳۵۸ش /۱۹۲۱ـ۱۹۷۹ و صنعت نفت ایران. بخش چهارم در شش فصل به اوضاع فرهنگی و دینی ایران می‌پردازد: دو فصل نخست معرفی نیروهای مذهبی از سده دوازدهم تا چهاردهم؛ فصل سوم درباره تغییرات اجتماعی و رسانه ای و سرگرمیهای عمومی ایرانیان در سده چهاردهم؛ فصل چهارم درباره مسائل نشر و مطبوعات و ادبیات در ایران امروز؛ و دو فصل آخر بترتیب درباره نقاشی ایرانی در دوره زندیان و قاجاریان و هنرهای معماری، کاشی کاری، فلزکاری و بافندگی از سده دوازدهم تا چهاردهم است. این مجلد در ۱۳۷۰ش /۱۹۹۱ به چاپ رسیده است. هجده تن از استادان دانشگاههای انگلستان و امریکا با سر ویراستاری پیتر ایوری و گاوین همبلی و چارلز ملویل در این مجلد همکاری داشته اند. نویسندگان شاخص این جلد، افزون بر سرویراستاران ــ که خود نگارنده چند فصل بوده‌اند ــ عبارت‌اند از: جان پری، نیکی کدی، ریچارد تاپر، چارلز عیسوی، آن لمتون، پیتر چلکووسکی و پژوهشگران ایرانی چون مهرداد امانت و فیروز کاظم زاده. پنج فصل از این جلد (شامل دو فصل آخر از بخش نخست، فصل پایانی بخش دوم و دو فصل نخست بخش چهارم) را عباس مخبر به فارسی برگردانده که با عنوان سلسله پهلوی و نیروهای مذهبی به روایت تاریخ کیمبریج در ۱۳۷۱ش در تهران به چاپ رسیده است. ۹ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائره المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تاریخ ایران کیمبریج»، شماره۳۰۷۵. |